یاسر حقجو
مقدمه
نام یک سرزمین چیزی فراتر از یک واژه است؛ هویت، تاریخ، فرهنگ و روح مردم آن را در خود جای داده است. افغانستان امروز، در گذشته‌ای نه چندان دور با نام‌های مختلفی شناخته می‌شد. یکی از شناخته‌شده‌ترین نام‌های تاریخی آن آریانا بود، که قرن‌ها پیش بر این سرزمین اطلاق می‌شد. اما آیا تغییر این نام‌ها صرفاً یک تحول زبانی بوده یا در پس این دگرگونی‌ها، تغییرات هویتی عمیقی نیز نهفته است؟
در این مقاله، به بررسی مفهوم آریانا، تغییر آن به افغانستان و پیامدهای فرهنگی، اجتماعی و تاریخی این تحول می‌پردازیم.
آریانا؛ سرزمینی در دل تاریخ
واژه‌شناسی “آریانا”
نام آریانا از واژه‌ی آریا گرفته شده است که ریشه‌ای کهن در زبان‌های اوستایی، سانسکریت و پارسی باستان دارد. “آریا” به معنای نجیب، شریف و آزاده بوده و در متون زرتشتی و تاریخی به اقوامی اطلاق می‌شده که در بخش‌های وسیعی از فلات ایران، آسیای میانه و هند زندگی می‌کردند.
بر اساس منابع یونانی، آریانا (Αριανή) نامی بود که مورخان یونانی از جمله استرابو و اراتوستن در دوره‌ی اسکندر مقدونی برای توصیف منطقه‌ی وسیعی شامل افغانستان امروزی، بخش‌هایی از ایران، تاجیکستان، پاکستان و ترکمنستان به کار می‌بردند.
محدوده‌ی جغرافیایی آریانا
آریانا نامی بود که بر مناطق شرقی امپراتوری هخامنشی، شامل باختر (بلخ امروزی)، زابل، هرات، کابل، بامیان، قندهار، فراه و مناطق اطراف آن اطلاق می‌شد. این سرزمین‌ها از نظر جغرافیایی و فرهنگی به تمدن‌های ایرانی و هندی نزدیک بودند و زبان‌های شرقی ایرانی در آن رایج بود.
آریانا در متون تاریخی
بسیاری از متون تاریخی، به آریانا اشاره کرده‌اند. استرابو، هرودوت، آریان، بطلمیوس و مورخان دوره‌ی اسلامی از این نام برای اشاره به سرزمین‌هایی که بعدها به‌عنوان خراسان، کابلستان و افغانستان شناخته شدند، استفاده کرده‌اند.
استرابو، جغرافیدان یونانی، می‌نویسد:
“آریانا سرزمینی گسترده است که از کوه‌های هندوکش تا بیابان‌های سیستان کشیده شده و مردمانی سخت‌کوش و جنگجو دارد.”
گذار از آریانا به افغانستان؛ تحول در هویت
ورود اسلام و تغییر نام‌ها
با گسترش اسلام در قرن هفتم میلادی، بسیاری از نام‌های کهن این منطقه به تدریج تغییر یافتند. نام “آریانا” کمتر به کار رفت و اصطلاحاتی مانند “خراسان”، “زابلستان” و “کابلستان” جایگزین آن شدند.
در دوره‌ی سامانیان، غزنویان و تیموریان، نام “خراسان” به عنوان بخش مهمی از این منطقه مطرح شد، اما هنوز نام آریانا به صورت محدود در برخی متون دیده می‌شد.
پیدایش نام افغانستان
نام افغانستان برای نخستین بار در متون تاریخی به دوره‌ی صفوی و گورکانیان هند بازمی‌گردد. واژه‌ی “افغان” که به قوم پشتون اشاره داشت، به تدریج در متون فارسی و عربی رایج شد. اما این نام در دوره‌ی احمدشاه درانی (1747 میلادی) رسمیت یافت و دولت او، به عنوان نخستین حکومت “افغانستان” شناخته شد.
چرا نام افغانستان انتخاب شد؟
- احمدشاه درانی که بنیان‌گذار دولت افغانستان بود، از قوم پشتون بود و واژه‌ی “افغان” در آن دوره برای پشتون‌ها استفاده می‌شد.
- این نام‌گذاری نشان‌دهنده‌ی نقش پررنگ پشتون‌ها در دولت‌سازی بود.
- در طول تاریخ، بسیاری از اقوام این منطقه شامل تاجیک‌ها، هزاره‌ها، ازبک‌ها، بلوچ‌ها و سایر گروه‌های قومی در افغانستان زندگی کرده‌اند، اما نام “افغانستان” بیشتر به هویت پشتونی گره خورد.
از آریانا تا افغانستان؛ از هویت ایرانی تا هویت ملی مدرن؟
تحول نام آریانا به افغانستان، فراتر از یک تغییر زبانی است. این تغییر، دگرگونی‌های هویتی، فرهنگی و سیاسی را نیز در پی داشت.
- آریانا به عنوان بخشی از تمدن ایرانی-هندی، با خراسان، بلخ و باختر پیوند داشت.
- افغانستان به عنوان یک کشور مدرن، هویتی چندقومیتی دارد اما در دوران معاصر، تلاش‌های متعددی برای ترویج یک هویت ملی جدید بر اساس نام “افغان” صورت گرفته است.
برخی پژوهشگران بر این باورند که تغییر نام از آریانا به افغانستان، بخشی از سیاست‌های هویت‌سازی دولتی بود که سعی داشت یک هویت واحد برای مردمان متنوع این سرزمین تعریف کند. اما در واقعیت، افغانستان سرزمینی با تاریخ چندلایه و هویت‌های متعدد است که فراتر از یک قوم یا یک نام است.
هویت مشترک؛ فراتر از نام‌ها
نام‌ها مهم‌اند، اما چیزی که هویت یک ملت را می‌سازد، روح مشترک مردم آن است.
- فرهنگ مشترک: افغانستان، با همه‌ی نام‌هایی که در طول تاریخ داشته، همچنان دارای فرهنگ مشترک، زبان‌های هم‌ریشه و تاریخ غنی است.
- تنوع قومی و زبانی: افغانستان، خانه‌ی اقوام متعددی است که هر یک سهمی در ساخت این هویت داشته‌اند. تاجیک‌ها، پشتون‌ها، هزاره‌ها، ازبک‌ها، بلوچ‌ها، نورستانی‌ها و سایر اقوام، همه بخشی از این سرزمین‌اند.
- تاریخ مقاومت و ایستادگی: از دوران آریایی‌ها تا امروز، این مردم همواره برای آزادی و استقلال خود جنگیده‌اند.
نتیجه‌گیری
آریانا و افغانستان، دو نام برای یک سرزمین با یک روح مشترک‌اند.
یکی نماد گذشته‌ی کهن این منطقه است و دیگری نمایانگر تاریخ معاصر آن. اما آنچه این سرزمین را تعریف می‌کند، نه یک نام، بلکه مردمان آن، فرهنگ آن، و تاریخ آن است.
شاید بتوان گفت که نام‌ها می‌توانند تغییر کنند، اما روح یک سرزمین، خاطرات آن، و هویتش هرگز از بین نمی‌رود. افغانستان، چه با نام آریانا، چه با نام خراسان و چه با نام افغانستان، همچنان زنده است، همچنان ایستاده است، و همچنان برای آینده‌ای بهتر تلاش می‌کند.
این سرزمین تنها یک نام نیست؛ یک تاریخ است، یک فرهنگ است، یک امید است.
نظر شما در مورد این مطلب چیه؟